Kreatief met komkommer
Koken op toneel
20/08/2011 - Marijn van der Jagt - Vrij Nederland

Theatergroep Laika bewijst dat het 'theaterdiner' meer kan zijn dan een maaltijd die wordt opgeleukt door sketches van het bedienend personeel.

Bij zinnenstrelende eetwaar denk je niet meteen aan een komkommer. Kinderen die groente haten, eten nog nét komkommer omdat er zo weinig smaak aan zit, en het is zo'n waterig ding dat er je dorst mee kunt lessen. Toch zorgt dit groenvoer voor opwinding onder het publiek van de voorstelling Cucinema. Toeschouwers stoten elkaar aan en wijzen elkaar fluisterend op een bijzondere sensatie. Hoofden gaan in de lucht, neusgaten worden opengesperd, er wordt hoorbaar diep ingeademd en verrast gereageerd: de frisse geur die door het theater waart, is die van een komkommer. Bijna dagelijks wordt er in mijn huishouden één uit zijn Albert Heijn-hoesje gesneden. Vreemd dat je helemaal naar het theater moet om erachter te komen dat je dit in plastic verpakte kasproduct kan ruiken.

Meestal valt er in het theater niet veel te ruiken. In de zaal snuif je hoogstens het parfum van je buurvrouw op, of walmt er een knoflookgeur langs van iemand op een rij achter je. Wie vooraan zit, vangt met een beetje geluk de zweetlucht op van dansers of hard werkende acteurs. Maar voor de rest is het toneel meestal een reukloos gebeuren. Terwijl een kunstvorm die hevig moet concurreren met het aanbod per beeldscherm juist een slaatje zou moeten slaan uit het bespelen van andere zintuigen dan het oog en het oor. De Vlaamse theatergroep Laika doet dit, en soms letterlijk. De groep heeft zich gepsecialiseerd in voorstellingen waarin wordt gekookt. 3 gangen in 3D is de ondertitel van Cucinema, de nieuwste eetproductie van Laika. Een knipoog naar de huisidge trend in de bioscopen om het beeld op het scherm via een 3D-bril dichterbij te brengen. Maar waar je in de bios vanchter je brilletjes loos in de lucht grijpt als er virtuele waterdruppels op je af komen, vliegen bij Cucinema de komkommerstukjes werlkelijk in het rond als een van de figuren in de toneelkeuken op het idee komt om het snijden van de groente te bespeodingen door het ding in een rondrazende ventilater te steken.

Bar in het decor
Op televisie zijn de kookprogramma's momenteel niet aan te slepen. De tijd die in onze huishoudens wordt gewonnen met de panklare gemaksproducten uit de supermarkt brengen we door voor de beeldbuis, kijkend naar mensen die wél hun uiterste best doen om iets speciaals van een maaltijd te maken. Charismatische koks ontwikkelen zich tot ware mediapersoonlijkheden. En in de schaduw van deze pannen roerende sterren probeert de gewone man via uitputtende afvalraces of uitgebreide etentjes waar punten voor worden uitgedeeld, zich het kookambacht weer toe te eigenene. Niets is zo ontspannend als het kijken naar kokende mensen. Het is alsof de maskers afvallen achter de pitten van het fornuis. Snelle managers vallen door de mand als ze een preitje verkeerd snijden. Grofgebekte straatjongeren ontpoppen zich als gedisciplineerde keukensoldaten. Generatiekloven vallen weg als grootmoeders recept een succes blijkt en als twintigers en gepensioneerden gelijkwaardig meedraaien in een geolied keukenteam. En toch is het raar dat de televisie het patent heeft verworven op het kookspektakel, want het medium is ongeschikt om alle zinnen te prikkelen. Er valt niks te proeven of te ruiken. Voor koken in 3D moet je naar een restaurant met een open keuken waar je de kok aan het werk kunt zien.

Of naar het theater, waar in de betekenisvolle weerspiegeling van menselijk gedrag het dagelijkse bereiden van voedsel weer iets bijzonders wordt. Theatermakers hebben de afgelopen jaren de maaltijd die met het publiek wordt gedeeld als vorm herontdekt. Voor gezelschappen die moeten rondreizen tussen onpersoonlijke schouwburgen waar bezoekers die geen tijd hadden om te eten nog geen tosti bij de bar kunnen krijgen, is het een welkome afwisselen om zélf weer eens de gastheer te kunnen zijn die het publiek ontvangt. Ivo van Hove nodigde in Romeinse tragedies het publiek uit op het toneel, waar je tijdens de voorstelling eten en drinken kon halen bij een bar in het decor. Het Ro Theater speelt al een paar seizoenen lang regelmatig de voorstelling Moeders waarin vrouwen uit diverse 'Rotterdamse culturen' gerechten uit hun moederland bereiden en intussen het publiek met hun persoonlijke levensverhalen vertellen. Bij kleinere voorstellingen is de eettafel soms het podium, zoals bij Eet Smakelijk! van Ilay den Boer, dat zich afspeelde tijdens een gedeelde Joodse maaltijd.

Slapstick voor volwassenen
'Theater met eten combineren past in een trend om theater weg te halen uit de zuiver intellectualistische sfeer, om het meer als evenement te presenteren,' schreef Peter De bie, artistiek leider bij Laika en een van de bedenkers van Cucinema, ooit in een krantenartikel. Hij ziet zijn kooktheater als een terugkeer naar de oorsprong van het theater, dat bij de Grieken begon als een dionysisch feestje. Het theater van Shakespeare werd in zijn tijd ook genuttigd door publiek dat uitgebreid zat de eten en te kletsen. 'Darom kreeg het publiek soms tot drie keer toe de cruciale passages van een drama voorgeschoteld.'

Bij Cucinema heeft het publiek de kans om tijdens de voorstelling rustig te eten en wat te keuvelen: de barpianist die de muziek verzorgt speelt zo nu en dan een fijn eetmuziekje terwijl de acteurs flessen openen of een dutje doen in de keuken. Laika heeft de productie samen gemaakt met Ief Gilis en zijn kleine circusgezelschap Circo Ripopolo; het is tekstloze slapstick voor volwassenen.

In een piepklein, opgepropt keukentje vol apparaten die een zelfstandig leven leiden, doen drie acteurs hun best om zo onhandig en omslachtig mogelijk te koken. Het dramatische uitgangspunt van de voorstelling is dat de kok van dienst ervandoor gaat - dit zien we gebeuren in een ouderwetse slapstickfilm die bij wijze van proloog op een doek voor ht toneel wordt geprojecteerd ) waardoor het bedienend personeel zich gedwongen ziet om in grote paniek iets eetbaars in elkaar te draaien voor de bezoekers die aan tafeltejs zitten te wachten.
De leverancier, die slechts binnenkomt om eieren af te leveren; krijgt een koksmuts en een schort en wordt tot zijn grote schrik het keukentje ingeduwd. Onder de dreigende blikken van de ober en het dienstmeisje slaat hij aan het koken, in een parodie op de spierballenkeuken van Jamie Oliver. Schijnbaar lukraak grijpt de etenswaren die hij ter plekke aantreft: meel, heel veel zout en zijn eigen eieren belanden als per ongeluk in een beslagkom. Op de resulterende plak deeg legt hij een geplukte kip lieflijk te ruste in een bedje van hooi. De komkommerschillen die op tafel liggen, strooit hij hulpeloos theatraal over de kip in haar hooibed, en als zijn handen nog een verdwaalde venkel aantreffen, plaatst hij die ter garnering in z'n geheel naast de kip. Hij vouwt het deeg rondom dit allegaartje gauw dicht tot een vormeloos pakket en gooit zijn afgedwongen gerecht in het oventje, in de hoop dat het personeel laat gaan.

De geestige scène legt het publiek in de luren, want in zijn improvisatiepaniek heeft de gelegheidskok wel degelijk een smakelijk gerecht bereid. Als het oventje begint te roken, spuwt het in een magische vermeerdering voor elke gedechte tafel in de zaal een heerlijk geurend kipgerecht-in-zoutdeeg, dat de toeschouwers saamhorig delen. Het bereiden van eten, in ongeïnspireerde huishoudens een dagelijkse opgave, wordt weer een wonder van transformatie: rauwe ingrediënten veranderen in geurend voedsel dat de mens watertandend opeet.

Onderonsje met een roodbaars
Laika heeft twee artistiek leiders, waarvan er één, Peter De Bie, gediplomeerd kok is. De Bie heeft voor de groep al een aantal bijzondere eetspektakels bedacht. Memorabel is Peep & Eat, een voorstelling die Laika al met veel succes op festivals in binnen- en buitenland heeft gespeeld. Speciaal hiervoor werd een carrousel ontworpen van besloten compartimenten die ronddraaiden om een keuken. In elk compartiment kan een handjevol toeschouwers aanschuiven voor een theatrale maaltijd. In de ronde wand van de cirkelvormige keuken zijn luikjes gemaakt waardoor het publiek als in een peepshow de hardwerkende koks kan bespieden. Door die luikjes worden de gangen doorgegeven: een aperitief in een keukenhandschoen met een rietje, soep in een goudvissenkom of saus in een injectiespuit bij een gerecht dat in een nierbekken wordt opgediend. Tegelijk dienen de kijkgaten als een soort poppenkast, waarbij acteurs de kop van de zojuist genuttigde zalm nog even tot leven brengen in een onderonsje met een roodbaars.

Laika bewijst hiermee dat het 'theaterdiner' meer kan zijn dan een maaltijd die opgeleukt wordt met sketches van het bedienend personeel, of een snelle 'thematische' hap in het restaurant naast de schouwburg. Bij Laika komt het spektakel voort uit het koken. In Patatboem, door twee koks en vijf muzikanten, werd de ritmiek van keukenhandelingen uitgebuit: het snijden van bladgroente werd een percussiedemonstratie, gerinkel van bestek een klankcompositie en het gelijktijdig weggooien van het snijafval onderteel van een strakke choreografie. De esthetiek van het kookspektakel was geen doel op zich; uiteindelijk werd alles wat zo mooi werd bereid, opgediend aan het publiek dat al lepelend zelf een bijdrage leverde aan de klank- en bewegingscompositie.

Opscheppen voor elkaar
'Bij de eetwaren die ik in mijn voorstellingen gebruik, probeer ik me te beperken tot de ingrediënten an de gerechten die echt worden klaargemaakt,' stelt De Bie. Een beetje spijtig bekent hij dat hij dit in Cucinema niet helemaal waarmaakt. Het hooi waar de kip in ligt, was eerst bedoeld voor een recept waarbij het vlees in nat hooi wordt gegaard. 'Maar dan wordt het hooi samen met het deeg een oneetbare korst,' zegt De Bie. Uit de pakketjes die nu achter de toneelkeuken in een echter keuken worden klaargemaakt, is het hooi dus verdwenen.

Vraag Peter De Bie naar zijn drijfveren, en hij benadrukt in eerste instatntie het sociale aspect van zijn voorstellingen. 'Ik ervaar het als een groot compliment als toeschouwers die bij Peep & Eat aanvankelijk geen zin hebben om bij elkaar aan tafel aan te schuiven, na de voorstelling nog tot laat met elkaar in het café zitten na te praten over wat ze samen hebben meegemaakt.' De sikkelvormige tafeltejs van Cucinema zijn zo klein, dat je wel op de bewegingen van je onbekende buurman móét intunen om allebei te kunnen eten, en de neergezetten gerechten uitnodigen uit om voor elkaar in te schenken of op te scheppen. Van duur doen over eten houden ze niet bij Laika; De Bie maakt er een sport van om de geserveerde gerechten voor een minimumprijs in te kopen om de voorstelling voor iedereen betaalbaar te houden. Vandaar dat er in zijn voorstellingen veel getoverd wordt met eideren en bloem, en met zoiets basaals als een komkommer. Het recept voor de heerlijke soep die daarvan wordt gemaakt, krijgt het publiek na afloop mee. Uitgereikt door de échte kok. En reuze makkelijk na te maken.

Laika in de pers
29/05/2023
Het TheaterFestival 2023
18/05/2023
Het Nederlands Theaterfestival 2023
23/06/2021
Het Theaterfestival 2021
20/08/2011
Vrij Nederland
09/2003
Etcetera 88
04/2003
Pigment, tendensen in het Vlaamse Podiumlandschap
06/09/2001
De Morgen
09/2001
Het Theaterfestival 2001
10/07/1998
De Standaard