“Het samengaan van muziek en andere zintuigelijke sensaties, de synesthesie zeg maar, laat ruimte voor verbeelding. Heeft, zo hopen we, een tijdloze, universele, ondefinieerbare kracht die ook vandaag de mensen weet te raken. Maakt misschien ontvankelijk voor het mysterie van het leven en van de wereld.”

Een gesprek met Jurgen De Bruyn (Zefiro Torna), Peter De Bie (Laika) & Sara Sampelayo:

Laika en Zefiro Torna legden voor het maken van Balsam een zoektocht af die werd bepaald door het thema: de oeroude kennis van kruiden en planten en, daarmee samenhangend, de even oude wereld van de alchemie. Hoe verliep die zoektocht?

PETER: We verdiepten ons in de wondere wereld van kruiden en planten. We maakten kennis met hun geneeskrachtige werking, met de oeroude rituelen waarin ze werden aangewend én met de mythische verhalen die rond sommige planten werden verteld. Daarnaast gingen we op verkenning in de even boeiende wereld van de alchemie, die gebruikmaakt van de botanische kennis om medicijnen te maken. Alchemie is ook gericht op processen die onvolmaakte materie geleidelijk veredelen om een zuivere essentie te bekomen. Bijvoorbeeld uit lood goud maken, of de Steen der Wijzen vervaardigen. De alchemie strekt zich zo uit tot in het gebied van de filosofie.

De alchemisten geloven ook in een samenhang tussen de buitenwereld en de binnenwereld. Paracelsus, één van de bekendste alchemisten, verwoordt het mooi: ‘Alles wat er in de grote wereld is, is ook in het menselijk lichaam aanwezig. Dezelfde soorten hout, stenen, kruiden etc. die er in de buitenwereld zijn, zijn er ook in de mens, alleen niet in dezelfde gedaante’.

JURGEN: Op muzikaal vlak wilden we de bestaande oude en traditionele muziek ook ‘veredelen’ door een nieuwe muziektaal te creëren. Dit spoort met het profiel van Zefiro Torna: het is een ensemble gespecialiseerd in oude muziek, vermengd met traditionele volksmuziek en met jazz. Balsam vormt overigens samen met ‘Les Tisserands’ en ‘O Monde Aveugle’ een drieluik. Ieder luik heeft een ander thema: voor ‘Les Tisserands’ was dat de Katharen, voor ‘O Monde Aveugle’ de apocalyps. Voor Balsam gingen we op zoek naar een ‘klankalchemie’, bestaande uit bijzondere en originele combinaties van instrumenten en stemtechnieken.

We grasduinden onder meer in de 16de-eeuwse kruidenboeken, met het ‘Cruydt-boeck’ van Rembert Dodoens als meest bekende werk, of in de obscure geschriften van de 12de-eeuwse abdis en componiste Hildegard von Bingen. We onderzochten de literatuur van de oude muziek en verkenden de etnische muziek. Aan het eind van onze zoektocht lag er een ‘mixtuur-programma’ waarin het traditionele karakter van de etnische volksmuziek, de archäische klank van de oude muziek en de improvisatorische inslag van de jazz elkaar kruisen.

PETER: Het was een godsgeschenk om ons te kunnen verhouden tot deze muziek. Het behoeft immers geen betoog dat het te verkennen inhoudelijk terrein gigantisch was. Een spectrum van waarheden en leugens, meningen en gissingen, van oosterse én westerse sagen, mythen, legenden gespreid over honderden eeuwen. De muziek bakende de dingen af. Ze zorgde ervoor dat ik gericht kon plukken uit de botanische en alchemistische kennis die voorhanden is. Ik wilde op mijn beurt het thema associatief benaderen. De muziek laten ruiken, smaken, zien, tastbaar maken.

JURGEN: Dat was precies de reden voor een samenwerking tussen Zefiro Torna en Laika. Ik wilde voor dit project elementen uit een ander medium toevoegen, die de expressieve kracht van de muziek groter konden maken en andere inhouden blootleggen – zonder te vervallen in een wetenschappelijk exposé. Ik kende het werk van Laika al enkele jaren en vond dat Peter De Bie met zijn kennis een meerwaarde kon creëren.

PETER: Het was een boeiende uitdaging om mijn taal – die culinair is en te maken heeft met ‘eten’ - te laten matchen met de muziek. Ik koos niet voor een volwaardige maaltijd maar voor proeverijen. Voor smaak- en geursensaties die onalledaags en ongekend zijn. Wat je proeft, versterkt het effect van de muziek, die afwisselend zacht, helend, opwekkend, zoet en bitter is.

Sara, jij bent beeldend kunstenaar en ook het culinaire fascineert jou. Tijdens het creatieproces experimenteerde je - samen met Peter - met allerhande stoffen, met water en vuur en geuren en kleuren. Met scheikundige reacties als verhitting en fermentatie… Kan je daar iets over vertellen?

PETER: Mag ik hier nog even tussen? Sara en ik werkten nooit eerder samen, maar ik was geprikkeld door het donkere kantje van haar beeldend werk. Ook wist ik dat ze me kon inspireren bij het vertalen van de muziek naar een fysieke, tastbare, eventueel culinaire vorm. Samen zochten we naar een manier om de chemische processen tijdens het bereiden van ingrediënten zichtbaar te maken en de magie ervan in de verf te zetten, telkens in relatie tot de muziek.

SARA: Het sleutelmoment tijdens het creatieproces was toen ik wist dat er uitgelichte werktafeltjes op scène zouden komen. Tafels waarop ik live ingrediënten bereid – eetbaar of niet - en waarvan het beeld op verschillende schermen wordt geprojecteerd. Een beeld dat eerst concreet is en geleidelijk aan abstracter wordt. Deze acties - snijden, kappen, gieten, schillen, roeren, vuur of rook maken op een ‘magische’ manier, de bewegingen die ermee gepaard gaan én de projecties ervan sporen met de muziek, visualiseren die muziek.

Maar het gaat verder dan het visuele. Ook de geluiden – van vallende druppels, het overhevelen van vloeistof, het vermalen van een ingrediënt in een vijzel – verrijken de muziek.

PETER: Zoals ook in de andere zintuiglijk projecten die we de voorbije jaren maakten, bracht Jo Roets als eindregisseur in de laatste fase alle onderdelen bij elkaar.

Even terug naar de muziek. Jullie vertrokken vanuit bestaande partituren die dan werden gearrangeerd voor een specifiek instrumentarium?

JURGEN: Het programma van Balsam omvat niet alleen bestaande muziek. Er zijn ook muzikanten die zelf muziek schreven, zoals Jowan Merckx die zowel instrumentale werken als liederen componeerde op basis van gedichten van Emile Verhaeren en tijdgenoten van Charles Baudelaire. En het instrumentarium werd bepaald door de muzikanten die meespelen. Zefiro Torna werkt vaak samen met gastmuzikanten die over een specifieke bagage en kunde beschikken. In Balsam is dat onder andere Raphaël De Cock. Hij is opgeleid als bioloog en heeft daarom een grote interesse in en kennis van natuurfenomenen. Daarnaast is hij ook geïntrigeerd door diverse etnische muziektradities en dito instrumenten die hij tijdens zijn vele reizen leerde kennen. Dat maakt dat hij tientallen verschillende instrumenten bespeelt. Ook beheerst hij bijzondere stemtechnieken, zoals de boventoonzang of de Mongoolse keelzang.

Zijn er instrumenten die specifiek in Balsam worden bespeeld?

JURGEN: Naast oude tokkelinstrumenten als luit of theorbe, doedelzak en moderne instrumenten als sax, (bas)fluit of basklarinet worden er in de performance heel wat volkse instrumenten bespeeld. Ze zijn afkomstig uit verschillende landen of regio’s: de chatkan of Siberische harp, primitieve blaasinstrumenten uit de balkan zoals de kaval of de duduk of de hardanger viool uit Scandinavië. Het is fascinerend hoe dicht dergelijke instrumenten aanleunen bij diverse sages en mythologieën. Ze ontsluiten een wereld waarin veel dingen onverklaarbaar zijn en doordrongen zijn van mysterie.

PETER: Als toeschouwer zit je heel dicht bij de muzikanten, wat een unieke en overweldigende ervaring is die niet al te veel ruis toelaat. De setting die we hebben ontworpen werkt een intimistische beleving in de hand. De muzikanten staan in het midden op een vijfhoekig podium. Op de punten van het pentagram staan vijf tafeltjes van waarop de bereidingen gebeuren. Die acties worden geprojecteerd op driehoekige schermen die boven het speelvlak zijn opgehangen. En daarrond zit het publiek, in een cirkel. Die vormkeuze is schatplichtig aan de alchemistische symboliek, die zich laat samenvatten als een oneindig lijnenspel van driehoeken. Dat heeft iets heel oud en herkenbaar tegelijk, en schept een grote openheid om vrijuit te associëren en om Balsam met al je zintuigen te ervaren.

JURGEN: Het samengaan van muziek en andere zintuigelijke sensaties, de synesthesie zeg maar, laat ruimte voor verbeelding. Heeft, zo hopen we, een tijdloze, universele, ondefinieerbare kracht die ook vandaag de mensen weet te raken. Maakt misschien ontvankelijk voor het mysterie van het leven en van de wereld. Dat is wat de alchemisten immers triggerde om op zoek te gaan naar de kwintessens.

PETER: Het is dit mysterie dat ons fascineerde in onze gezamenlijke zoektocht. De muziek, de lyrics, de alchemie en de wereld van planten en kruiden getuigen allemaal van de complexiteit van het menselijk bestaan. Van de poging van de mens om er grip op te krijgen en van het besef dat er altijd iets ondoorgrondelijks zal zijn. Wat rest is verlangen en troost. De troost van het samenzijn en van de convivialiteit.